Bị theo dõi liên tục có thể làm suy giảm chức năng não

Từ khái niệm "Panopticon" của triết gia Jeremy Bentham năm 1785 – nơi tù nhân luôn sống trong cảm giác có thể bị quan sát mà không biết rõ khi nào – đến hiện thực ngày nay, con người hiện đại cũng đang sống trong trạng thái bị theo dõi liên tục. Mỗi hành động, mỗi bước đi của chúng ta đều có thể bị ghi lại qua camera, thiết bị nhà thông minh, định vị GPS, hay thậm chí ánh nhìn vô hình từ mạng xã hội.

Theo nhà tâm lý học Clément Belletier, việc bị nhìn khiến con người hành xử khác biệt, vì chúng ta muốn bảo vệ danh tiếng và tránh hậu quả xã hội. Từ rất sớm, các nghiên cứu đã chứng minh ánh mắt có thể thay đổi hành vi: người ta dễ cho đi hơn, ít vi phạm hơn khi biết mình đang bị quan sát. Đó là lý do vì sao các biện pháp giám sát như camera hay thậm chí hình ảnh đôi mắt cũng có thể giúp giảm trộm cắp hoặc xả rác nơi công cộng.

Nhưng hệ quả sâu xa hơn là những tác động lên nhận thức và tâm trí. Một nghiên cứu cho thấy chỉ cần thấy hình ảnh người đang nhìn mình, người tham gia đã bị phân tán sự chú ý và giảm hiệu suất trong các bài kiểm tra trí nhớ ngắn hạn. Ánh nhìn – dù chỉ là qua hình ảnh – chiếm lấy tài nguyên chú ý trong não, khiến não phải "chia lửa", dẫn đến mệt mỏi, giảm khả năng tập trung.

Tác động này không dừng ở mức nhận thức có ý thức. Nghiên cứu gần đây của nhóm khoa học do nhà thần kinh học Kiley Seymour dẫn đầu cho thấy, việc biết mình đang bị quan sát có thể đẩy nhanh quá trình xử lý vô thức trong não. Trong thí nghiệm, những người bị giám sát bằng camera nhận diện khuôn mặt nhanh và chính xác hơn so với nhóm không bị theo dõi. Điều này cho thấy hệ thần kinh của chúng ta nhạy bén hơn với tín hiệu xã hội trong trạng thái bị quan sát.

Clara Colombatto, chuyên gia tại Đại học Waterloo, khẳng định: đây không chỉ là chuyện về ánh mắt, mà là “mối liên hệ trí tuệ” – cảm giác khi ta trở thành trung tâm chú ý của người khác. Tâm lý này kích hoạt cơ chế sinh tồn "chiến hay chạy" trong cơ thể, làm tăng căng thẳng sinh lý và hao tổn tinh thần.

Tình trạng này đặc biệt đáng lo ngại đối với người mắc các bệnh về tâm thần như lo âu xã hội hay tâm thần phân liệt – những người vốn đã nhạy cảm với ánh nhìn của người khác. Nhưng ngay cả người bình thường, khi liên tục sống trong trạng thái "có thể đang bị theo dõi", cũng có thể bị kéo vào vòng xoáy căng thẳng âm thầm này.

Mối lo ngại không chỉ nằm ở đời sống cá nhân mà còn ảnh hưởng đến môi trường làm việc và học tập. Giám sát bằng công nghệ – dù với mục đích nâng cao hiệu suất – có thể phản tác dụng. Như Belletier nhận định, "việc bị giám sát làm tiêu hao chức năng tập trung, trí nhớ làm việc và các tiến trình nhận thức quan trọng. Về lâu dài, hiệu suất có thể sụt giảm thay vì tăng lên".

Colombatto nhấn mạnh: “Chúng ta đang sống trong một bối cảnh xã hội mới, nơi việc bị quan sát là mặc định. Đã đến lúc phải nghiêm túc suy nghĩ về ảnh hưởng lâu dài của điều đó lên não bộ – ngay cả khi ta không nhận ra.”