Tầng ozone chưa thể lành lặn: Vết thương xanh của Trái Đất vẫn rỉ máu

Một "vết nứt" âm thầm nhưng sâu hoắm giữa tầng bình lưu của Trái Đất – nơi ozone từng dày đặc như một tấm khiên bảo vệ sự sống – đang khiến giới khoa học lo ngại. Dữ liệu gần đây cho thấy, lỗ thủng tầng ozone vẫn tồn tại dai dẳng ở Nam Cực, bất chấp ba thập kỷ thực thi các nỗ lực toàn cầu nhằm loại bỏ chất gây hại. Và theo các nhà khoa học, việc phục hồi hoàn toàn có thể không xảy ra trước năm 2070.

Một nghiên cứu năm 2023 do Đại học Otago (New Zealand) công bố cho biết, vào mùa xuân ở Nam Cực, diện tích lỗ thủng tầng ozone có thể mở rộng đến 26 triệu km² – tương đương 3,4 lần diện tích nước Úc. Thậm chí, hàm lượng ozone tại tâm lỗ đã giảm đến 26% kể từ năm 2004. Điều đáng nói là mức độ thủng và độ sâu của lỗ vẫn đạt cực đại vào cuối tháng 9 hàng năm – thời điểm mặt trời trở lại bán cầu nam và kích thích các phản ứng hóa học phá vỡ phân tử ozone.

Giáo sư Jon Shanklin, một trong những người đầu tiên ghi nhận hiện tượng này vào năm 1985, hiện là nghiên cứu viên tại Cơ quan Khảo sát Nam Cực Anh (BAS), khẳng định: "Sự hồi phục diễn ra quá chậm. CFC – thủ phạm chính – có thể tồn tại hơn nửa thế kỷ trong khí quyển. Ngay cả khi chúng ta ngừng hoàn toàn phát thải, hệ quả vẫn sẽ kéo dài suốt nhiều thập niên nữa."

Tầng ozone là một lớp mỏng trong tầng bình lưu, nhưng lại đóng vai trò tối quan trọng trong việc bảo vệ sự sống khỏi tia cực tím (UV). Nếu lớp áo giáp này tiếp tục bị bào mòn, chúng ta sẽ phải đối mặt với nguy cơ gia tăng đột biến tỷ lệ ung thư da, tổn thương mắt, suy giảm miễn dịch và rối loạn sinh lý thực vật.

Hơn 40 năm trước, việc phát hiện lỗ thủng tầng ozone đã đánh thức thế giới. Đó là một khoảnh khắc bước ngoặt – khi các nhà khoa học của BAS công bố phát hiện năm 1985 về sự mỏng đi đột ngột của tầng ozone ở Nam Cực, kéo theo làn sóng lo ngại toàn cầu. Nỗi sợ không chỉ thuộc về giới nghiên cứu: nó lan rộng từ nghị viện tới các tòa soạn, từ trường học đến nhà máy sản xuất hóa chất.

Kẻ thù khi đó đã được xác định rõ ràng: chlorofluorocarbon (CFC) – những chất tưởng chừng vô hại trong bình xịt, tủ lạnh và thiết bị chữa cháy. Khi bay lên tầng cao khí quyển, dưới tác động của bức xạ mặt trời, CFC giải phóng nguyên tử clo và brom. Những nguyên tử này phản ứng với phân tử ozone, phá vỡ cấu trúc của chúng nhanh hơn tốc độ tự nhiên có thể bù đắp.

Sự lo ngại ấy nhanh chóng biến thành hành động: Nghị định thư Montreal ra đời năm 1987, trở thành một biểu tượng hiếm hoi của sự đồng lòng toàn cầu về môi trường. Các quốc gia cùng ký kết đã cam kết loại bỏ dần các chất làm suy giảm tầng ozone, và đến nay, hiệp định này vẫn được xem là một trong những câu chuyện thành công nhất trong lịch sử chính sách khí hậu.

Tuy nhiên, thực tế hiện nay cho thấy: dù con người đã "rút dao" khỏi vết thương, thì máu vẫn chưa ngừng chảy. Biến đổi khí hậu toàn cầu, hiện tượng nóng lên và sự phức tạp của các phản ứng hóa học trong tầng bình lưu khiến quá trình phục hồi tầng ozone trở nên mong manh và kéo dài.

Đằng sau những hình ảnh vệ tinh nhuốm xanh tím của Nam Cực là một bài học lớn: thiên nhiên có thể tha thứ, nhưng không bao giờ quên. Và nếu chúng ta muốn tầng ozone thực sự lành lại, đó sẽ không chỉ là chuyện của hiệp định và con số – mà là hành trình dài hơi của trách nhiệm, kiên trì và thay đổi toàn diện cách con người tương tác với khí quyển.