Loài người có đang tiến gần đến bờ vực tuyệt chủng?

Chúng ta thường tự tin rằng con người sẽ mãi tồn tại, vượt qua mọi bệnh tật, làm chủ thiên nhiên và có thể một ngày đặt chân tới các vì sao. Nhưng theo nhà khoa học Henry Gee, niềm tin đó có thể chỉ là một ảo tưởng đầy kiêu ngạo. Trong cuốn sách The Decline and Fall of the Human Empire, ông khẳng định một điều khiến nhiều người rúng động: loài người có thể biến mất khỏi hành tinh này trong vòng 10.000 năm tới.

Henry Gee không phải là một người viết sách viễn tưởng. Ông là một nhà cổ sinh vật học, chuyên gia tiến hóa người Anh và là biên tập viên cao cấp của tạp chí Nature. Quan điểm của ông không được xây dựng bằng cảm xúc hay giả định mà dựa trên những chứng cứ khoa học vững chắc. Những gì ông đưa ra không chỉ là suy đoán, mà là kết luận được củng cố bằng lịch sử tiến hóa của chính con người và các loài họ hàng từng cùng tồn tại với chúng ta.

Con người, trên thực tế, là một sinh vật tiến hóa khá mong manh. Chúng ta không phải loài duy nhất từng đứng thẳng, chế tạo công cụ hay xây dựng cộng đồng. Trước đây đã từng có những giống loài người khác như người Neanderthal ở châu Âu, người Denisova ở châu Á, hay những “người Hobbit” ở Indonesia – tất cả đều đã biến mất. Mặc dù xuất hiện khắp nơi trên địa cầu, các cộng đồng người cổ xưa ít có cơ hội pha trộn gen với nhau. Sự biệt lập di truyền khiến tổ tiên chúng ta khó thích nghi, dễ mắc bệnh và không có khả năng tạo ra các biến thể gen mới để chống chọi với những thay đổi bất ngờ của môi trường sống.

Chính sự thiếu đa dạng di truyền này cũng là nguyên nhân khiến người Neanderthal tuyệt chủng, dù họ từng mạnh mẽ và phát triển song song với loài người hiện đại. Họ đã cố gắng lai với tổ tiên chúng ta nhằm duy trì nòi giống, nhưng nỗ lực ấy không đủ để cứu họ khỏi sụp đổ. DNA hóa thạch cho thấy, không giống như loài người hiện nay, người Neanderthal có hệ gen quá thu hẹp, dễ bị tổn thương và dần mất đi ưu thế sinh tồn.

Từ góc nhìn của khoa học hiện đại, Henry Gee cũng đưa ra những cảnh báo đáng lo ngại. Ông chỉ ra rằng nông nghiệp – thứ từng là nền tảng giúp con người sinh sôi nảy nở – đang trở thành điểm yếu của chính chúng ta. Việc dựa dẫm vào một số loại thực phẩm quen thuộc khiến nguồn dinh dưỡng của nhân loại ngày càng thu hẹp và khó thích nghi với môi trường mới. Chúng ta đang ăn quá ít chủng loại thực phẩm, dẫn tới hệ miễn dịch và khả năng sống sót kém linh hoạt hơn so với thời kỳ săn bắt hái lượm.

Đáng lo hơn, các nghiên cứu hiện nay chỉ ra xu hướng sụt giảm mạnh mẽ về tỷ lệ sinh sản. Trình độ học vấn tăng lên khiến nhiều phụ nữ lựa chọn không sinh con, trong khi đó chất lượng tinh trùng ở nam giới lại đi xuống. Nguyên nhân chính xác vẫn chưa được xác định, nhưng hậu quả là rõ ràng: dân số toàn cầu đang tăng chậm lại, và nếu xu hướng này tiếp tục, số người trên Trái Đất sẽ sụt giảm tới mức không thể phục hồi.

Henry Gee cho rằng để ngăn chặn sự sụp đổ, con người có thể cần đến một giải pháp táo bạo: thiết lập thuộc địa trong không gian. Ông hình dung một tương lai nơi các nhóm người sống biệt lập trên các hành tinh khác, phát triển đặc điểm di truyền riêng biệt và có thể kết nối lại với Trái Đất để tạo ra thế hệ lai với khả năng sinh tồn vượt trội. Nhưng ý tưởng này cũng không hề chắc chắn. Lịch sử tiến hóa và các nghiên cứu về bảo tồn gen chỉ ra rằng những quần thể biệt lập thường dễ rơi vào tình trạng suy thoái di truyền. Các cộng đồng nhỏ dễ phát sinh hiện tượng cận huyết, dẫn đến nhiều vấn đề sức khỏe nghiêm trọng, như từng xảy ra với các dòng họ hoàng gia châu Âu.

Viễn cảnh thuộc địa hóa không gian, vì vậy, giống một giấc mơ hơn là một giải pháp thực tiễn. Nhưng chính từ giấc mơ đó, The Decline and Fall of the Human Empire đã đánh thức nhiều câu hỏi lớn về tương lai của nhân loại. Chúng ta không bất tử, và nếu muốn tồn tại, cần phải hành động với sự tỉnh táo của một sinh vật biết lo xa. Henry Gee không viết để gieo rắc sợ hãi, mà để khơi dậy suy nghĩ về cách chúng ta đang sống, đang phát triển – và có thể đang tự đẩy mình tới bờ vực của sự sụp đổ.