Ngôn ngữ và môi trường sống: Mối liên hệ kỳ lạ hé lộ qua 616 ngôn ngữ trên thế giới

Khi ngôn ngữ “mang dấu vết” của môi trường sống

Trong nhiều năm, câu chuyện rằng người Inuit có hơn 50 từ để chỉ tuyết vẫn luôn gây tranh cãi: thật hay chỉ là huyền thoại? Giờ đây, một nghiên cứu mới từ các nhà khoa học tại Đại học Melbourne (Úc) và Đại học California, Berkeley (Mỹ) đã đưa ra những bằng chứng rõ ràng – không chỉ với người Inuit, mà còn mở ra cái nhìn sâu sắc hơn về mối liên hệ giữa ngôn ngữ và môi trường sống trên toàn cầu.

Bằng cách phân tích 1.574 từ điển song ngữ chuyển đổi các ngôn ngữ khác nhau sang tiếng Anh, nhóm nghiên cứu đã tổng hợp được số lần các từ vựng thuộc một khái niệm cụ thể xuất hiện trong từng ngôn ngữ. Kết quả cho thấy môi trường sống thực sự ảnh hưởng đến vốn từ vựng, từ đó phản ánh mối quan tâm và ưu tiên của từng cộng đồng.

Tuyết, tình yêu, ngựa và mùi cá – mỗi nơi một kiểu

Một số phát hiện nổi bật gồm:

• Các ngôn ngữ như Latin, Ý, Việt, Tây Ban Nha và Hindi có nhiều từ hơn liên quan đến tình yêu.
• Tiếng Pháp, Đức, Kazakh và Mông Cổ lại dẫn đầu về số từ liên quan đến ngựa – một phần không thể thiếu trong văn hóa và sinh kế của họ.
• Ngôn ngữ Inuit đứng đầu thế giới về số từ chỉ tuyết, đúng như nhiều người từng truyền miệng.

Trong đó, tiếng Inuktitut của vùng Đông Canada xếp số một với các từ như:

• kikalukpok: tiếng bước chân lạo xạo trên tuyết cứng
• apingaut: đợt tuyết đầu mùa

Cả hai ngôn ngữ Inuit khác – Inuktitut Tây Canada và Inupiatun Bắc Alaska – cũng đạt điểm cao. Ngoài ra, nhiều ngôn ngữ khác ở Alaska như Ahtena, Dena’ina, Central Alaskan Yupik, tiếng Nhật và thậm chí cả tiếng Scots (Scotland) cũng có vốn từ phong phú để mô tả tuyết.

Tiếng Scots, ví dụ, có tới 421 từ chỉ tuyết, như:

• doon-lay: tuyết rơi dày
• feughter: tuyết rơi nhẹ bất chợt
• fuddum: tuyết trôi theo từng đợt

Mưa thì lại khác, và những phát hiện bất ngờ khác

Trái ngược với tuyết, các ngôn ngữ ở vùng mưa nhiều không nhất thiết có nhiều từ chỉ mưa. Điều này được lý giải là vì mưa có tầm quan trọng sống còn ở cả những nơi khan hiếm lẫn dồi dào nước.

Ví dụ, người nói tiếng East Taa – ngôn ngữ vùng châu Phi – dù sống nơi khô hạn vẫn có từ đặc biệt như:

• lábe ||núu-bâ: cách xưng hô trang trọng với sấm sét để cầu mưa
• |qába: nghi lễ rảy nước hoặc nước tiểu để gọi mưa

Một điểm thú vị khác: các ngôn ngữ hải đảo như tiếng Marshallese lại có nhiều từ chỉ mùi, như mùi máu, hay mùi cá còn bám trên tay hoặc vật dụng. Còn các cộng đồng nhỏ lại có vốn từ phong phú liên quan đến khiêu vũ, có lẽ do vai trò gắn kết cộng đồng của hoạt động này.

Cẩn trọng trong cách hiểu ngôn ngữ và văn hóa

Dù nghiên cứu mang lại nhiều phát hiện thú vị, nhóm tác giả cũng lưu ý:

“Kết quả chỉ mang tính gợi mở và có thể bị ảnh hưởng bởi cách biên soạn từ điển. Đặc biệt, việc hiểu sai có thể dẫn đến những định kiến hoặc khuôn mẫu văn hóa sai lệch.”

Họ đã phát triển công cụ tương tác cho phép người dùng nhập tên ngôn ngữ hoặc khái niệm để khám phá vốn từ tương ứng trên toàn thế giới – tuy nhiên khuyến cáo nên sử dụng một cách tôn trọng và thận trọng.