Một cú nhấp đổi cả thế giới: Nút Like đã vận hành nền kinh tế số như thế nào?

Nút Like: Từ một cú nhấp thành cơ chế vận hành thế giới số

Ít ai ngờ rằng một biểu tượng nhỏ như nút Like lại có thể chi phối hành vi, cảm xúc và cả doanh thu trong thế giới mạng. Theo cuốn sách Like: The Button That Changed the World của Martin Reeves và Bob Goodson, nút Like không chỉ là biểu tượng cảm xúc mà còn là công cụ kinh tế – và đôi khi là công cụ thao túng.

Ban đầu, người dùng Internet thường chỉ đọc và không để lại dấu vết nào về cảm xúc hay suy nghĩ. Đó là một bài toán khó cho các nền tảng muốn phát triển hệ sinh thái tương tác. Chính vì thế, nút Like ra đời như một “chiếc cầu nối” giữa sự im lặng của người dùng và cơ hội khai thác dữ liệu từ hành vi của họ.

Bob Goodson – đồng tác giả cuốn sách – là một trong những người đầu tiên thử nghiệm nút Like tại Yelp, nơi ông triển khai nhiều biểu tượng cảm xúc để tăng tương tác. Ông cho biết: “Chúng tôi không chỉ muốn người dùng tiêu thụ nội dung, mà còn hành động. Nút Like chính là bước đầu tiên trong hành động đó.”

Chiếc gương phản chiếu cảm xúc con người

Về mặt tâm lý học, nút Like số hóa cảm giác được công nhận – thứ mà con người vốn tìm kiếm trong đời sống thực. Việc nhận được nhiều lượt thích trên bài đăng mang lại cảm giác phấn khích và giá trị. Trái lại, nếu không có sự tương tác, người dùng có thể rơi vào trạng thái buồn bã, bị bỏ rơi.

Ngay cả những biểu tượng cảm xúc như hình bàn tay, ngón tay cái hay emoji mặt cười đều là sự tiếp nối của một truyền thống thị giác đã tồn tại hàng trăm năm. Các nhà sư Trung cổ từng dùng hình vẽ bàn tay (manicule) trong bản thảo để dẫn dắt người đọc – một chi tiết được nhắc đến trong sách như minh chứng cho mối liên kết giữa văn hóa và thiết kế giao diện số.

Nền kinh tế cảm xúc và dữ liệu

Facebook là nơi biến nút Like thành "đồng tiền" của kỷ nguyên tương tác, mở đầu cho nền kinh tế cảm xúc từ năm 2009. Kể từ đó, mọi nền tảng – từ Instagram, YouTube đến TikTok – đều học theo mô hình này: càng nhiều Like, càng có giá trị.

Dữ liệu từ nút Like không chỉ dùng để hiển thị nội dung phù hợp hơn mà còn được bán cho các công ty quảng cáo như một dạng “vàng số”. Mỗi cú nhấp là một tín hiệu cho thấy người dùng đang quan tâm điều gì, đang vui hay buồn, hoạt động lúc mấy giờ – từ đó, các thuật toán dựng nên bức tranh về tính cách, thói quen và cảm xúc của từng người dùng.

Các tác giả nhận định: “Bạn có thể nghĩ mình chỉ lướt mạng cho vui, nhưng các nền tảng đang đọc vị bạn còn rõ hơn chính bạn. Giống như những tay chơi poker kỳ cựu, họ nhận ra cảm xúc qua từng lượt thích, lượt chia sẻ.”

Cái giá không ngờ của sự đồng tình

Trong một thế giới mà mỗi lượt Like là hành vi công khai, không ít người đã phải trả giá cho những nút nhấn vô tình. Có người bị mất việc, mất hợp đồng vì thích nhầm nội dung “nhạy cảm”. Và đáng lo hơn, giới trẻ – đặc biệt là trẻ em – đang trở thành nạn nhân tiềm tàng trong nền kinh tế tương tác.

Tại Australia, chính phủ đã cấm trẻ em dưới 16 tuổi tham gia mạng xã hội. Lý do? Tương tác ảo dễ tạo cảm giác nghiện, tăng áp lực tâm lý và dẫn đến các vấn đề sức khỏe tinh thần. Với các tính năng mới như kiếm tiền qua bài đăng, tặng quà hoặc chơi game tương tác, mạng xã hội càng trở nên khó cưỡng.

Các tác giả cảnh báo: "Chúng ta cần quy định chặt hơn, nếu không, chính cảm xúc con trẻ sẽ bị các thuật toán thao túng để phục vụ lợi ích thương mại."

Lượt Like – quyền lực hay xiềng xích?

Cú nhấp tưởng chừng vô thưởng vô phạt ấy hóa ra lại là một mắt xích trong chuỗi khai thác cảm xúc người dùng. Từ biểu tượng đơn giản, nút Like đã trở thành trung tâm của nền kinh tế số, nơi cảm xúc được mã hóa, tính toán và thương mại hóa.

Liệu người dùng còn kiểm soát được cảm xúc của chính mình, hay đã vô tình trở thành sản phẩm của những gì họ “thích”?