Homo Numericus – Khi con người không còn là chính mình trong thời đại số

Theo ông, con người hiện đại đang bước vào một bước ngoặt mang tính lịch sử – nơi mà Homo Sapiens, với khả năng suy tư và lý trí, dần chuyển hóa thành một giống loài mới: Homo Numericus, sinh vật vận hành theo logic của thuật toán và sống trong một thực tại dữ liệu. Nhận định này được các chuyên gia Việt Nam thảo luận trong buổi ra mắt bản dịch tiếng Việt của cuốn sách tại Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông vào sáng ngày 23/5.

Tại sự kiện, ông Lê Nguyễn Trường Giang – Viện trưởng Viện Chiến lược Chuyển đổi số – nhấn mạnh rằng chuyển đổi số không nên chỉ được hiểu đơn thuần là sự phát triển của công nghệ. Đó là một cuộc cách mạng mang tính văn hóa sâu sắc, nơi công nghệ không chỉ là công cụ mà còn hòa nhập vào đời sống tinh thần, hành vi và cách chúng ta cảm nhận thế giới. Theo ông, phần công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) chỉ chiếm một phần rất nhỏ trong toàn bộ tiến trình chuyển đổi số. Điều cốt lõi nằm ở việc thay đổi cách nhìn nhận về giá trị xã hội, kinh tế, chính trị – một sự chuyển mình toàn diện của tư duy nhân loại. Trong thực tại mới này, con người dần ý thức rằng họ đang sống trong một thực tại “thực-số” – nơi mọi yếu tố vật lý được đo lường, mã hóa và tích hợp vào hệ thống dữ liệu khổng lồ. Thế giới mà chúng ta từng biết giờ đây trở thành một phiên bản lai giữa không gian thực và không gian số, với mọi giá trị được định nghĩa lại thông qua khả năng tính toán, lưu trữ và tái tổ chức thông tin.

Ông Giang cho rằng chính sự khả thi trong việc đo lường và số hóa mọi thứ đã khiến dữ liệu trở thành loại tài sản mới có thể được vốn hóa. Những giá trị vật chất và phi vật chất đều có thể chuyển hóa thành dữ liệu, và từ dữ liệu đó, con người lại tạo ra những giá trị tài chính, xã hội mới. Vì lẽ đó, bản chất của chuyển đổi số, theo ông, không chỉ là câu chuyện về công nghệ, mà là vấn đề sâu sắc về kinh tế và triết học – nơi con người không chỉ cần học cách sử dụng công nghệ, mà còn phải hiểu được nguyên lý vận hành của thế giới mới này. Trong bối cảnh đó, một câu hỏi được đặt ra: con người sẽ cần trang bị gì để sống sót và phát triển trong thời đại của Homo Numericus?

Câu trả lời, theo cả ông Lê Nguyễn Trường Giang và ông Hứa Tất Đạt – nhà sáng lập kiêm Giám đốc điều hành Left Brain Connectors – chính là tri thức. Nhưng không phải loại tri thức kỹ thuật khô khan, mà là nền tảng văn hóa, triết học, kinh tế – chính trị vững chắc. Văn hóa giúp định hình tư duy, tư duy dẫn dắt hành động; triết học giúp ta nhận ra những nguyên lý bất biến giữa một thế giới luôn chuyển động; còn kinh tế – chính trị cho phép con người hiểu rõ mối quan hệ giữa mình và cộng đồng trong một xã hội đang thay đổi. Theo ông Giang, chính sự hiểu biết về nền tảng nhân văn mới là tấm khiên hiệu quả giúp con người “hòa nhập mà không hòa tan” trong thời đại kỹ thuật số.

Tuy nhiên, tri thức thôi chưa đủ. Trong thế giới mà dữ liệu có thể định hình cả nhân dạng, hành vi và niềm tin, con người buộc phải xây dựng bản sắc cá nhân vững chắc – như một cách tự định vị chính mình. Bản sắc không còn là điều trừu tượng, mà trở thành kim chỉ nam giúp con người không lạc lối trong “ảo ảnh kết nối” do công nghệ tạo ra. Trong thực tế, nếu không chủ động xây dựng bản sắc, rất dễ để một cá nhân trở thành nạn nhân của những thuật toán vô hình đang vận hành mạng xã hội, công cụ tìm kiếm, nền tảng thương mại điện tử... Chính vì vậy, việc hiểu rõ mình là ai, muốn gì, sống và hành động ra sao – với một phương pháp rõ ràng – trở thành một nhu cầu sống còn trong thời đại Homo Numericus.

Daniel Cohen – người đã qua đời năm 2021 – để lại Homo Numericus như một tác phẩm cuối cùng đầy trăn trở và dự báo. Là một trong những nhà kinh tế học hàng đầu nước Pháp, ông đã tiếp cận vấn đề công nghệ với cái nhìn bao quát từ lịch sử, triết học đến xã hội học, và cảnh báo về những hệ lụy tiềm ẩn khi con người bị nhấn chìm trong thế giới của các con số và thuật toán. Theo ông, nếu con người không hiểu rõ những giới hạn và mục tiêu của công nghệ, họ sẽ sớm trở thành một phần bị chi phối trong hệ sinh thái mà họ tưởng rằng mình kiểm soát.

Cuốn sách là lời kêu gọi tỉnh thức – không phải chống lại công nghệ, mà là hiểu nó đủ sâu để làm chủ. Homo Numericus không nhất thiết là một viễn cảnh tồi tệ, nếu con người đủ trí tuệ và bản lĩnh để xác lập ranh giới cho mình giữa thực tại kỹ thuật số đang lan rộng từng ngày. Con người có thể không ngăn được sự tiến hóa này, nhưng họ hoàn toàn có thể lựa chọn cách mình bước vào tương lai.