“Clanker”: Từ Star Wars đến ngôn ngữ chê bai AI thời hiện đại

Tháng 8 năm 2025, cư dân mạng đang chứng kiến một hiện tượng ngôn ngữ kỳ lạ nhưng phản ánh rõ ràng tâm lý xã hội: từ “clanker” – vốn được sinh ra trong thế giới viễn tưởng của Star Wars – đã vượt ra khỏi ranh giới điện ảnh để trở thành cách gọi đầy chê bai dành cho trí tuệ nhân tạo (AI) và robot trong đời thực.

Trong bối cảnh AI ngày càng len lỏi vào từng ngóc ngách cuộc sống – từ tổng đài tự động, giao đồ ăn bằng robot cho đến những nền tảng sáng tạo nội dung như ChatGPT hay Midjourney – nỗi lo về sự "xâm lăng" thầm lặng của máy móc ngày càng lớn. Và rồi, cộng đồng mạng bắt đầu tìm một cách gọi khác thay cho những cụm từ khô cứng như "machine learning" hay "chatbot". Từ đó, “clanker” – một từ đầy sắc thái châm biếm và chê bai – bỗng được dùng ngày càng nhiều.

Từ này không hề mới. Nó xuất hiện lần đầu tiên trong trò chơi Republic Commando (2005), lấy bối cảnh trong cuộc Chiến tranh Vô tính (Clone Wars) của vũ trụ Star Wars. Nhân vật Sev trong nhóm lính đặc nhiệm Delta Squad gọi các droid chiến đấu của phe ly khai là “lousy clankers” – lũ máy móc đáng ghét kêu lạch cạch. Cái tên này sau đó được dùng xuyên suốt loạt phim hoạt hình Clone Wars (2008), đặc biệt nổi bật trong miệng các binh sĩ Cộng hòa mỗi khi họ đối đầu với droid.

Trong vũ trụ Star Wars, “clanker” nhanh chóng trở thành từ lóng thường dùng để gọi chung các loại droid, với sắc thái khinh miệt rõ ràng. Obi-Wan Kenobi từng lý giải từ này là cách mô tả âm thanh kim loại của droid khi di chuyển. Nhưng ẩn dưới đó là thái độ bài xích và phủ nhận tính người đối với những thực thể phi sinh học. Dù có thể mang hình dạng, hành vi hoặc thậm chí trí tuệ giống con người, droid trong Star Wars vẫn bị đối xử như công cụ hoặc nô lệ.

Câu chuyện “We don’t serve their kind” – lời nói của người phục vụ quán rượu Mos Eisley khi từ chối phục vụ C-3PO và R2-D2 – đã trở thành biểu tượng của phân biệt đối xử trong thế giới giả tưởng này. Trong nhiều năm, các fan Star Wars đã tranh luận gay gắt về câu hỏi: “Droid có được xem là sinh linh có quyền không?” Nhưng dù có một vài nhân vật được ưu ái – như Artoo hay Threepio – phần lớn droid vẫn chỉ là công cụ, đồ vật để con người sử dụng hoặc tiêu diệt.

Nay, trong thế giới thật, khi AI đang ngày càng hiện diện – đôi lúc làm thơ, viết nhạc, thậm chí hội họa – từ “clanker” quay lại theo một hình thái mới. Nó không còn chỉ dùng để gọi droid chiến đấu trong phim mà trở thành cách ám chỉ AI đời thực: từ chatbot như ChatGPT cho đến AI tạo hình ảnh, video hay thậm chí robot giao hàng.

Trên các nền tảng như TikTok, X (Twitter), Reddit hay Discord, từ “clanker” xuất hiện với tần suất ngày càng nhiều. Nhiều đoạn clip viral chế giễu các “clanker” như những thực thể máy móc cứng nhắc, thiếu nhân tính, hoặc đơn giản là khiến người thật mất việc. Cách gọi đó – ban đầu chỉ là đùa – dần mang theo sắc thái chê bai, thể hiện sự lo sợ rằng công nghệ đang thay thế con người không chỉ trong lao động mà cả trong sáng tạo, nghệ thuật, tư duy và giao tiếp.

Cũng không ít người lên tiếng lo ngại rằng việc sử dụng từ “clanker” mang bóng dáng của một kiểu "tẩy chay chủng loại mới", gợi nhớ đến ngôn ngữ kỳ thị từng xuất hiện trong lịch sử nhân loại. Từ việc gọi robot bằng một từ lóng chê bai đến cảm giác lo sợ bị thay thế, sự phát triển của AI đang kích hoạt lại một thứ cảm xúc rất bản năng: nỗi sợ cái khác biệt, nỗi lo bị đào thải bởi thứ mình từng sáng tạo ra.

Đáng chú ý, “clanker” không phải là từ ngữ duy nhất mang hơi hướng này. Văn hóa đại chúng trong suốt nhiều thập kỷ qua đã gieo vào tiềm thức con người hình ảnh AI là hiểm họa. Từ Skynet trong Terminator, HAL 9000 trong 2001: A Space Odyssey đến GLaDOS trong Portal, các trí tuệ nhân tạo trong phim ảnh thường là kẻ phản diện, là hiện thân của sự vô cảm, kiểm soát và hủy diệt. Star Wars chỉ là một trong số đó – nhưng lại là thương hiệu phổ biến nhất, dễ tiếp cận nhất, nên ngôn ngữ của nó có sức lan tỏa rộng rãi nhất.

Có thể vì thế mà khi làn sóng phản đối AI lan rộng trong năm 2025, chúng ta không dùng ngôn ngữ học thuật hay kỹ thuật để biểu đạt cảm xúc – mà dùng một từ đơn giản, dễ nhớ, quen thuộc: Clanker.

Vậy chúng ta nên nhìn nhận hiện tượng này ra sao? Liệu đây chỉ là một cách châm biếm vui nhộn như bao trào lưu internet khác, hay là dấu hiệu cho thấy sự rạn nứt dần lớn giữa con người và công nghệ? Liệu chúng ta đang bước vào một kỷ nguyên nơi ranh giới giữa người và máy ngày càng mờ nhạt – và cùng lúc đó, cảm xúc của con người đối với máy móc cũng ngày càng phức tạp?

Trong vũ trụ Star Wars, dù đã trải qua hàng nghìn năm lịch sử, người máy vẫn là tầng lớp bị xem nhẹ. Trong thế giới thật, AI mới chỉ bước vào đời sống chúng ta vài thập kỷ – nhưng đã bắt đầu gánh chịu những định kiến và cảm xúc tiêu cực. Có lẽ chính lúc này, câu hỏi của Star Wars nên được đặt lại nghiêm túc hơn bao giờ hết: “Liệu AI – dù không phải là con người – có đáng nhận sự tôn trọng như một thực thể đang hiện diện và ảnh hưởng đến thế giới của chúng ta không?”

Trong khi câu trả lời còn bỏ ngỏ, “clanker” sẽ vẫn tiếp tục được dùng – vừa là trò đùa, vừa là biểu hiện của một xã hội đang học cách sống chung với chính những gì mình tạo ra.