Chuỗi cung ứng chip toàn cầu chấn động trước lệnh hạn chế đất hiếm từ Trung Quốc

Trong nhiều năm qua, Trung Quốc luôn nắm giữ vị thế thống trị trong thị trường đất hiếm – nhóm nguyên liệu cực kỳ quan trọng dùng để sản xuất chip, linh kiện điện tử, thiết bị quốc phòng và công nghệ cao. Khi Bắc Kinh tuyên bố hạn chế xuất khẩu đất hiếm, đây không chỉ là biện pháp thương mại, mà còn là một “đòn quyền lực” trong cuộc đối đầu công nghệ ngày càng khốc liệt giữa hai nền kinh tế lớn nhất thế giới.

Phản ứng nhanh chóng, Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố sẽ áp đặt mức thuế bổ sung 100% đối với hàng hóa Trung Quốc, đồng thời siết chặt các lệnh kiểm soát xuất khẩu phần mềm “mang tính trọng yếu”. Theo giới phân tích, đây là đòn đáp trả mạnh mẽ nhất của Washington kể từ đầu năm 2025, đánh dấu bước leo thang mới trong cuộc chiến thương mại vốn đã kéo dài nhiều năm.

Tác động của động thái này đã lan nhanh khắp chuỗi cung ứng bán dẫn toàn cầu. Tập đoàn ASML Holding NV – công ty duy nhất trên thế giới sản xuất các máy quang khắc tiên tiến dùng để chế tạo chip – đang đối mặt nguy cơ gián đoạn sản xuất nghiêm trọng. Một nguồn tin nội bộ cho biết các lô hàng của ASML có thể bị trì hoãn nhiều tuần, đặc biệt khi quy định mới yêu cầu mọi công ty nước ngoài phải xin phép nếu sản phẩm chứa dù chỉ một lượng nhỏ đất hiếm có nguồn gốc từ Trung Quốc.

Các tập đoàn chip lớn của Mỹ cũng đang trong trạng thái cảnh báo cao độ. Một quản lý cấp cao của một hãng sản xuất chip hàng đầu (giấu tên) tiết lộ rằng doanh nghiệp đang phải rà soát toàn bộ chuỗi cung ứng để xác định các sản phẩm có chứa thành phần đất hiếm Trung Quốc. Lo ngại lớn nhất hiện nay là việc giá nam châm phụ thuộc đất hiếm – yếu tố then chốt trong quy trình sản xuất – có thể tăng vọt trong thời gian tới, ảnh hưởng đến chi phí và tiến độ giao hàng.

Một công ty chip Mỹ khác cho biết họ đang khẩn trương lập danh sách chi tiết các sản phẩm có nguy cơ bị ảnh hưởng, đồng thời lo sợ rằng quy định mới về giấy phép có thể khiến chuỗi cung ứng tê liệt.

Trong khi đó, phía Mỹ vẫn chưa xác định rõ những phần mềm nào sẽ nằm trong danh mục hạn chế xuất khẩu. Trước đó, vào tháng 7, chính quyền Trump từng tạm dỡ bỏ yêu cầu cấp phép đối với phần mềm thiết kế chip, vốn được ban hành hồi tháng 5 để phản ứng với việc Trung Quốc giới hạn xuất khẩu đất hiếm.

Giới chuyên gia cho rằng động thái lần này của Trung Quốc là nghiêm ngặt nhất từ trước tới nay. Bà Gracelin Baskaran, Giám đốc phụ trách khoáng sản chiến lược tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), nhận định: “Đây là lệnh kiểm soát xuất khẩu khắt khe nhất mà Trung Quốc từng áp dụng. Họ đang thể hiện rõ rằng họ nắm trong tay quyền lực để buộc không chỉ doanh nghiệp Mỹ mà cả thế giới phải tuân thủ.”

Các thiết bị sản xuất chip – đặc biệt là những cỗ máy quang khắc của ASML hay Applied Materials – đều phụ thuộc nặng nề vào đất hiếm để chế tạo laser, nam châm và các bộ phận chính xác cao. Điều này khiến ngành bán dẫn trở thành tâm điểm dễ bị tổn thương nhất trong cuộc đối đầu thương mại hiện nay.

ASML hiện đang vận động các đồng minh Hà Lan và Mỹ nhằm tìm nguồn cung thay thế, song chưa có dấu hiệu khả quan. Một điều khoản mới trong quy định của Trung Quốc yêu cầu mọi sản phẩm tái xuất có chứa đất hiếm gốc Trung Quốc đều phải được Bắc Kinh phê duyệt – điều gần như khiến các chuỗi cung ứng toàn cầu rơi vào thế bế tắc.

Theo ông Jacob Feldgoise, chuyên gia phân tích tại Trung tâm Công nghệ và An ninh mới của Đại học Georgetown, lệnh cấm sẽ tác động mạnh nhất đến “các nhà sản xuất chip sử dụng hóa chất có nguồn gốc đất hiếm trong quy trình chế tạo, cũng như các hãng sản xuất thiết bị tích hợp nam châm đất hiếm vào máy móc của họ”.

Một số nhà quan sát cho rằng đây có thể chỉ là bước đi mang tính chiến lược trước thềm chuyến công du châu Á của ông Trump – dự kiến có cuộc gặp với Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình trong tháng này. Tuy nhiên, sau khi Bắc Kinh công bố quy định, ông Trump đã lên tiếng chỉ trích dữ dội, gọi đây là “hành động thù địch” và đe dọa hủy cuộc gặp. Ông viết trên mạng xã hội Truth Social: “Họ đã giăng bẫy sẵn, và giờ tôi đã đúng như mọi khi! Không thể để Trung Quốc khống chế cả thế giới.”

Mâu thuẫn đất hiếm giữa hai nước không phải là điều mới. Hồi đầu năm nay, khi Mỹ tăng thuế nhập khẩu, Trung Quốc đáp trả bằng cách ngừng xuất khẩu khoáng sản này cho các công ty Mỹ. Hai bên sau đó đạt thỏa thuận tạm thời, trong đó Washington giảm thuế và Bắc Kinh nối lại xuất khẩu. Nhưng với lệnh cấm mới, thỏa thuận đó xem như đã sụp đổ.

Các ông lớn trong ngành chip như Intel, TSMC và Samsung đều phụ thuộc vào máy móc của ASML để sản xuất chất bán dẫn. Cả Samsung và Intel đều từ chối bình luận, trong khi TSMC chưa đưa ra phản hồi.

Tại Washington, Nhà Trắng cho biết đang phối hợp với các cơ quan liên quan để đánh giá toàn diện tác động của quy định mới. Ủy ban Lựa chọn Hạ viện về Trung Quốc mô tả động thái của Bắc Kinh là “tuyên bố chiến tranh kinh tế”, đồng thời cảnh báo rằng Trung Quốc đã “chĩa súng vào nền kinh tế Mỹ”.

Không chỉ Mỹ, châu Âu cũng đang chịu sức ép lớn. Bộ Kinh tế Đức – nền kinh tế lớn nhất khu vực – bày tỏ “quan ngại sâu sắc” và cho biết đang phối hợp với các công ty chịu ảnh hưởng cũng như Ủy ban châu Âu để có biện pháp đối phó.

Tại châu Á, Đài Loan – một trung tâm sản xuất chip hàng đầu – cho biết họ hiện phụ thuộc chủ yếu vào nguồn cung đất hiếm từ châu Âu, Mỹ và Nhật Bản. Bộ Kinh tế Đài Loan cho biết sẽ “tiếp tục theo dõi tác động gián tiếp từ biến động giá nguyên liệu và sự điều chỉnh của chuỗi cung ứng toàn cầu.”

Các chuyên gia dự đoán, nếu căng thẳng tiếp tục leo thang, thế giới có thể chứng kiến làn sóng tái cấu trúc sâu rộng trong ngành bán dẫn – nơi các quốc gia buộc phải tìm nguồn cung đất hiếm mới hoặc đẩy mạnh tái chế, khai thác trong nước. Nhưng quá trình này sẽ cần nhiều năm và chi phí khổng lồ, khiến rủi ro đứt gãy chuỗi cung ứng vẫn là mối đe dọa hiện hữu đối với toàn bộ nền kinh tế công nghệ toàn cầu.