Mối – Kiến trúc sư âm thầm của hệ sinh thái

1. Mối: Không chỉ là kẻ phá hoại

Khi nhắc đến mối, nhiều người nghĩ ngay đến hình ảnh những con côn trùng âm thầm gặm nhấm gỗ, phá hoại nhà cửa. Tuy nhiên, trong tự nhiên – nơi không có bê tông và tủ gỗ, loài mối lại là một phần không thể thiếu trong guồng quay sinh học của rừng, đồng cỏ và các vùng đất nhiệt đới.

Mối xuất hiện ở hầu hết các lục địa (trừ Nam Cực), với số lượng loài lên đến hơn 3.000. Đặc biệt, ở những vùng khí hậu nóng ẩm như châu Phi, Đông Nam Á và Nam Mỹ, mối là thành phần cực kỳ quan trọng trong các chuỗi tương tác sinh thái.

2. Mối giúp phân hủy vật liệu hữu cơ

Một trong những vai trò nổi bật nhất của loài mối là phân hủy chất hữu cơ khó tiêu, đặc biệt là cellulose – thành phần chính của gỗ, lá khô và rễ cây chết. Trong tự nhiên, những vật liệu này có thể tồn tại rất lâu nếu không được xử lý.

Mối có hệ vi sinh vật cộng sinh trong ruột giúp phân giải cellulose thành năng lượng. Nhờ đó, chúng xử lý một lượng lớn sinh khối thực vật chết, trả lại chất dinh dưỡng cho đất và rút ngắn chu kỳ phân hủy của cây cối.

Tác dụng sinh thái:

• Tăng tốc độ phân hủy gỗ mục trong rừng.
• Tránh tích tụ sinh khối gây cháy rừng.
• Góp phần làm sạch thảm thực vật già cỗi.

3. Mối cải tạo và làm giàu đất

Một vai trò quan trọng khác nhưng ít người biết đến là mối giúp cải thiện cấu trúc và độ phì nhiêu của đất.

Khi xây dựng tổ, mối đào bới đất sâu, di chuyển khoáng chất và vật chất hữu cơ từ các lớp khác nhau.

Chúng trộn đất với nước bọt, phân và vi sinh vật, tạo nên một loại "phân compost tự nhiên" cực kỳ giàu dinh dưỡng.

Những tổ mối bỏ hoang trở thành điểm tập trung chất màu, thúc đẩy sự phát triển của rễ cây.

Ở một số vùng châu Phi và Australia, nông dân thậm chí trồng cây trên các ụ mối cũ vì đất ở đó màu mỡ và tơi xốp hơn các vùng xung quanh.

4. Mối hỗ trợ đa dạng sinh học

Tổ mối là một môi trường sống thu nhỏ, nơi cư trú của hàng chục loài sinh vật khác nhau, từ vi khuẩn, nấm mốc đến kiến, bọ cánh cứng, bò sát nhỏ, hoặc chim.

Một số loài nấm cộng sinh với mối để phân hủy gỗ hiệu quả hơn. Nhiều loài vật ăn mối làm nguồn thức ăn chính như:

• Kiến và nhện: thường tấn công mối để kiếm ăn.
• Tắc kè và chim: đặc biệt thích mối cánh trong mùa bay sinh sản.

Con người: Ở nhiều nền văn hóa châu Phi, Nam Mỹ và Đông Nam Á, mối cánh được xem là món ăn bổ dưỡng.

=> Nhờ vai trò trung gian trong chuỗi thức ăn, mối góp phần duy trì cân bằng sinh học, hỗ trợ đa dạng sinh học ở tầng vi mô và vĩ mô.

5. Mối là kỹ sư sinh thái

Các nhà sinh thái học gọi mối là "ecosystem engineers" – kỹ sư hệ sinh thái, vì những thay đổi mà chúng tạo ra trong môi trường sống ảnh hưởng đến rất nhiều loài khác.

Ở châu Phi, tổ mối lớn tạo nên những mô hình phân bố cây xanh đặc biệt trong thảo nguyên.

Ở rừng nhiệt đới Amazon, hoạt động đào xới của mối giúp nước thẩm thấu tốt hơn, giảm xói mòn đất.

Một số loài thực vật chỉ mọc được trên các ụ mối vì môi trường ở đó đặc biệt thích hợp.

6. Mối và biến đổi khí hậu

Mối cũng có liên quan đến vấn đề phát thải khí nhà kính, do chúng sản sinh methane trong quá trình tiêu hóa cellulose. Tuy nhiên, nhiều nghiên cứu gần đây cho thấy lượng methane từ mối thấp hơn nhiều so với gia súc, và không phải là nguyên nhân chính gây biến đổi khí hậu.

Thậm chí, các nhà khoa học đang nghiên cứu hệ vi sinh vật trong ruột mối để tìm cách ứng dụng vào công nghệ xử lý rác hữu cơ và sản xuất năng lượng sinh học.

Mối không chỉ là mối nguy cho nhà cửa, mà còn là mắt xích quan trọng trong tự nhiên. Với khả năng phân hủy cellulose, làm giàu đất và hỗ trợ đa dạng sinh học, loài côn trùng nhỏ bé này xứng đáng được nhìn nhận lại với sự công bằng và khách quan hơn. Hiểu được vai trò của mối sẽ giúp chúng ta có cái nhìn toàn diện hơn về sự phức tạp và tinh tế của thế giới tự nhiên.