Mối: Kẻ phá hoại thầm lặng trong lòng đất

1. Mối là loài gì?

Mối (tên khoa học: Isoptera) là một nhóm côn trùng thuộc lớp Côn trùng có họ hàng gần với gián. Hiện nay, các nhà khoa học xếp mối vào bộ Blattodea cùng với gián, do phát hiện mối và gián có chung tổ tiên. Tuy nhiên, mối đã tiến hóa một cách đặc biệt để sống thành bầy đàn và ăn chất cellulose – thành phần chính trong gỗ và thực vật khô.

Loài mối thường sinh sống trong lòng đất hoặc trong gỗ mục. Với khả năng tiêu hóa cellulose nhờ cộng sinh với vi sinh vật trong ruột, mối có thể phân hủy các vật liệu gỗ mà hầu hết sinh vật khác không thể tiêu hóa.

2. Cấu trúc xã hội của mối: Tổ chức như một “siêu cơ thể”

Mối không sống đơn lẻ mà luôn tồn tại trong những tổ lớn, có thể lên tới hàng triệu cá thể. Mỗi tổ mối là một xã hội chặt chẽ, có phân chia vai trò rõ ràng, bao gồm các “giai cấp” sau:

• Mối vua và mối chúa: Là cặp đôi sinh sản chính, chịu trách nhiệm duy trì nòi giống. Mối chúa có thể sống tới 25 năm và đẻ hàng nghìn trứng mỗi ngày.
• Mối lính: Có đầu to, hàm khỏe, đảm nhiệm vai trò bảo vệ tổ khỏi kẻ thù (thường là kiến).
• Mối thợ: Chiếm số lượng lớn nhất trong tổ, đảm nhiệm việc kiếm ăn, xây dựng tổ, chăm sóc trứng và mối non.
• Mối cánh: Là những mối sinh sản chưa lập tổ, có cánh để bay đi tìm nơi lập tổ mới. Sau khi giao phối, chúng rụng cánh và bắt đầu xây dựng tổ mới.

3. Các loại mối phổ biến

Tùy vào đặc điểm sinh học và nơi cư trú, mối được chia thành nhiều loại, phổ biến nhất gồm:

Mối ngầm (Subterranean termites)

Sống dưới đất, xây tổ dưới lòng đất và tạo đường hầm lên nhà để tìm gỗ.

Là loại mối phá hoại nhiều nhất thế giới, gây thiệt hại lớn cho nhà cửa và công trình.

Mối gỗ khô (Drywood termites)

Sống ngay trong gỗ khô như khung cửa, tủ, sàn nhà.

Không cần đất để sinh tồn, khó phát hiện vì sống kín đáo trong gỗ.

Mối gỗ ẩm (Dampwood termites)

Ưa thích gỗ mục, ẩm, thường sống trong thân cây mục hoặc gỗ bị thấm nước.

Ít gây hại cho nhà ở hơn hai loài trên.

4. Vòng đời của mối

Vòng đời của mối trải qua các giai đoạn:

Trứng: Mối chúa đẻ trứng, được mối thợ chăm sóc.

Ấu trùng: Trứng nở thành ấu trùng, sau đó phát triển thành các vai trò khác nhau tùy nhu cầu của tổ.

Mối trưởng thành: Có thể trở thành mối thợ, lính, hoặc mối cánh – tùy vào sự điều tiết của pheromone (hormone xã hội) trong tổ.

Đặc biệt, vòng đời của mối có thể kéo dài nhiều năm. Mối chúa có thể sống hàng chục năm, trong khi mối thợ thường sống từ 1–2 năm.

5. Mối phá hoại như thế nào?

Mối phá hoại chủ yếu thông qua việc ăn cellulose trong gỗ. Trong tự nhiên, điều này giúp phân hủy gỗ mục và làm sạch môi trường. Tuy nhiên, khi xâm nhập vào nhà cửa, chúng gây ra thiệt hại nghiêm trọng:

• Làm yếu kết cấu công trình: Mối có thể ăn rỗng các khung gỗ trong nhà mà không để lại dấu vết bên ngoài, gây nguy cơ sập đổ.
• Gây hỏng sàn, cửa, đồ nội thất: Nhiều gia đình không phát hiện mối cho đến khi thiệt hại đã nghiêm trọng.
• Thiệt hại kinh tế: Riêng tại Mỹ, thiệt hại do mối gây ra ước tính hàng tỷ USD mỗi năm.

6. Làm sao để phòng chống mối?

Việc phòng chống mối cần kết hợp cả biện pháp vật lý và hóa học:

• Giữ nhà khô ráo, thông thoáng: Mối thích môi trường ẩm.
• Không để gỗ tiếp xúc trực tiếp với đất: Tạo khoảng cách, lớp bê tông hoặc đá bên dưới.
• Sử dụng thuốc phòng mối: Có thể phun thuốc diệt mối ở móng nhà, đồ gỗ hoặc sử dụng các bẫy mối sinh học.
• Kiểm tra định kỳ: Nhất là ở những vùng có khí hậu ấm ẩm – môi trường lý tưởng cho mối sinh sôi.

7. Mối trong hệ sinh thái: Không chỉ là kẻ phá hoại

Dù bị xem là loài gây hại với con người, mối đóng vai trò quan trọng trong tự nhiên:

• Tái chế sinh học: Mối giúp phân hủy gỗ chết, góp phần làm sạch môi trường rừng.
• Tạo đất màu: Phân và tổ mối làm tăng độ phì nhiêu của đất.
• Là nguồn thức ăn: Cho nhiều loài như chim, kiến, tắc kè, và cả con người (ở một số nền văn hóa).

Loài mối là một ví dụ điển hình cho việc sinh vật nhỏ bé có thể tạo nên tác động lớn đến môi trường sống. Dù mối đóng vai trò sinh thái tích cực trong tự nhiên, khi xâm nhập vào nhà ở và công trình, chúng trở thành “kẻ thù thầm lặng” gây ra thiệt hại nghiêm trọng. Việc hiểu rõ về đặc điểm, vòng đời và phương thức hoạt động của mối sẽ giúp con người có những biện pháp phòng chống hiệu quả hơn.