Thời kỳ BANI là gì? Hướng sống bền bỉ khi thế giới hỗn loạn

Thời kỳ BANI là gì?

BANI là mô hình được nhà tương lai học Jamais Cascio sáng tạo nhằm miêu tả trạng thái mới của thế giới trong kỷ nguyên hỗn loạn. Theo đó mỗi chữ cái trong BANI tượng trưng một đặc trưng nền tảng của thời đại:

• Brittle (Mong manh): Những hệ thống tưởng chừng vững chắc lại dễ sụp đổ khi gặp khủng hoảng bất ngờ.
• Anxious (Lo âu): Con người sống trong lo sợ, mất niềm tin và thiếu cảm giác kiểm soát.
• Non‑Linear (Phi tuyến tính): Nguyên nhân–kết quả không theo logic đơn giản; đôi khi thay đổi nhỏ dẫn đến hệ quả lớn.
• Incomprehensible (Khó lý giải): Thế giới quá phức tạp khiến ta không thể hiểu thấu, dù có nắm nhiều thông tin.

Tại sao cần chuyển từ VUCA sang BANI?

Mô hình VUCA (Volatile, Uncertain, Complex, Ambiguous) từng giúp thế hệ trước đối mặt biến động sau Chiến tranh Lạnh. Nhưng giờ đây, thế giới đã tiến sang giai đoạn mới mà VUCA không đủ để phản ánh.

Trong khi VUCA nhấn mạnh “không thể đoán trước” thì BANI đề cập đến trạng thái bấp bênh, hỗn loạn tinh thần, kết quả không tỷ lệ và sự vô nghĩa giữa một lượng thông tin khổng lồ. BANI phản ánh sâu hơn trạng thái bất ổn của hệ thống và tâm lý con người trong thời đại chuyển đổi liên tục.

Giải mã từng thành tố của BANI

Brittle – Khi “vững chắc” chỉ là bề ngoài

Nhiều hệ thống như chuỗi cung ứng, tài chính hay cơ sở dữ liệu trông ổn định nhưng thiếu dư địa phòng ngừa. Khi một mắt xích bị đứt gãy, toàn bộ cấu trúc có thể đổ sụp. Vì thế, từ “mong manh” không chỉ là trạng thái tinh thần mà là cách mà công ty, tổ chức phải xây dựng để tránh đổ vỡ bất ngờ.

Anxious – Sống trong trạng thái lo âu liên tục

Trong môi trường thiếu minh bạch và thông tin nhiều mâu thuẫn, lo âu trở thành trạng thái phổ biến. Mọi người không dám quyết định vì sợ sai, tin sai họ vô cùng dễ tổn thương khi phải đưa ra lựa chọn trong bối cảnh “mọi thứ đều không chắc chắn”.

Non‑Linear – Các quyết định nhỏ có thể gây tác động lớn

Không còn đường đi thẳng từ A đến B. Một thay đổi nhỏ như một tweet hay sự kiện xảy ra ở nơi xa có thể lan toả nhanh và có hậu quả lớn. Nhiều khi kế hoạch kỹ càng vỡ vụn vì tính phi tuyến – khiến khả năng điều chỉnh nhanh trở nên quan trọng hơn xây dựng chiến lược dài dòng.

Incomprehensible – Khi ta càng biết nhiều càng thấy mình không biết gì

Sự phát triển của AI, dữ liệu phủ khắp và sự phụ thuộc lẫn nhau làm thông tin trở nên quá tải. Chúng ta có thể tiếp cận hàng chục nguồn khác nhau nhưng không thể xác định chiều nào là đúng, dẫn đến sống trong trạng thái “hiểu mà không hiểu”, dễ bị mâu thuẫn thông tin và cảm giác mất định hướng.

Làm thế nào để sống sót và phát triển trong thời kỳ BANI?

1. Với Brittle: xây dựng khả năng phục hồi

Trong thời kỳ BANI, Brittle (mong manh, dễ vỡ) không chỉ nói về các cấu trúc vật lý hay hệ thống kinh tế – nó còn ám chỉ cả tâm lý con người, tổ chức và những mối liên kết trong xã hội. Thế giới ngày càng trở nên "mỏng manh có điều kiện" – nghĩa là nó hoạt động bình thường cho đến khi một biến cố bất ngờ làm lộ ra điểm yếu ẩn sâu. Một sự cố nhỏ cũng có thể tạo ra hiệu ứng domino và kéo theo sụp đổ hàng loạt.

Do đó, cách đối phó hữu hiệu là xây dựng khả năng phục hồi (resilience) – tức là không ngừng chuẩn bị, dự phòng và chủ động thích ứng trước khi sự cố xảy ra. Một tổ chức hay cá nhân đủ khả năng phục hồi không phải là người không bao giờ vấp ngã, mà là người có thể đứng dậy nhanh chóng và học được điều gì đó từ cú ngã đó.

Luôn có kế hoạch B, kế hoạch C – Tư duy dự phòng là thiết yếu

Trong thời đại mà mọi biến động đều có thể ập đến bất ngờ – từ đại dịch, biến động chuỗi cung ứng, chiến tranh, khủng hoảng kinh tế – việc trông chờ vào một kế hoạch duy nhất là rủi ro cao độ. Điều này đòi hỏi mỗi cá nhân và tổ chức phải:

Luôn có ít nhất hai đến ba phương án hành động cho mỗi mục tiêu quan trọng.

Đặt ra câu hỏi giả định: Nếu phương án A thất bại thì sao? Điều gì có thể xảy ra?

Không chỉ có kế hoạch trên giấy, mà cần diễn tập trước những tình huống xấu nhất để kiểm tra tính khả thi.

Tư duy này không phải là bi quan, mà là sự tỉnh táo chiến lược. Giống như hệ thống tài chính cần có “quỹ khẩn cấp”, doanh nghiệp cũng cần “phương án thoát hiểm”. Còn cá nhân – dù trong sự nghiệp hay đời sống – cũng cần kịch bản thay thế khi mục tiêu cũ không còn phù hợp.

Thiết kế hệ thống có độ đàn hồi – Dẻo dai quan trọng hơn tối ưu

Trong môi trường ổn định, con người có xu hướng tối ưu hóa mọi thứ để đạt hiệu suất cao nhất. Nhưng trong một thế giới dễ vỡ, việc tối ưu quá mức lại khiến hệ thống trở nên giòn mỏng – không có khả năng linh hoạt khi biến động xảy ra. Điều khôn ngoan hơn là:

Giữ lại một khoảng trống – slack – trong vận hành: Đó có thể là thời gian, ngân sách, hoặc năng lực dư phòng.

Không hoạt động ở ngưỡng tối đa: Một chuỗi cung ứng không cần luôn hoạt động 100%, mà nên có “vùng đệm” để xử lý khi có đứt gãy.

Chấp nhận sự thiếu hoàn hảo: Những hệ thống “vừa đủ tốt” nhưng linh hoạt thường tồn tại lâu hơn những hệ thống “hoàn hảo” nhưng cứng nhắc.

Về bản chất, sự dẻo dai (flexibility) là yếu tố giúp cá nhân và tổ chức "bật lại" thay vì "vỡ vụn" khi gặp biến cố.

Xây dựng đội ngũ đa dạng – Để không gãy khi một phần bị tổn thương

Một tổ chức hoặc một cá nhân càng phụ thuộc vào một yếu tố duy nhất, thì càng dễ tổn thương. Trong thời kỳ BANI, tính đa dạng chính là “bảo hiểm” cho khả năng phục hồi:

Đội ngũ đa dạng về kỹ năng, tư duy và xuất thân giúp doanh nghiệp dễ xoay chuyển và tiếp cận vấn đề từ nhiều góc nhìn.

Mạng lưới quan hệ rộng giúp cá nhân có nhiều điểm tựa hơn khi gặp khủng hoảng: có người góp ý, hỗ trợ, hoặc gợi ý hướng đi mới.

Dự phòng nhân sự hoặc vai trò chéo (cross-function) để không phụ thuộc hoàn toàn vào một cá nhân duy nhất – vì khi họ gặp sự cố, cả hệ thống có thể ngưng trệ.

Tính đa dạng không chỉ tạo sự phong phú trong tư duy mà còn là chiếc gối đỡ an toàn, giúp hệ thống có thể phân tán rủi ro và tăng khả năng thích nghi khi biến động xảy ra.

Brittle trong BANI không đơn thuần là một trạng thái tiêu cực. Nó nhắc nhở ta rằng sự vững chắc chỉ tồn tại khi ta luôn chuẩn bị cho sự đổ vỡ. Khả năng phục hồi không tự nhiên mà có – nó đến từ tư duy linh hoạt, chuẩn bị cẩn trọng, chấp nhận rủi ro và chủ động tìm kiếm nhiều phương án khác nhau.

Và trong thế giới mong manh đó, người đi xa không phải là người mạnh nhất, mà là người phục hồi nhanh nhất.

2. Với Anxious: làm chủ cảm xúc, tăng cường trí tuệ cảm xúc

Trong thời đại BANI, chữ “A” – Anxious – tượng trưng cho cảm giác bất an, hoang mang và lo lắng triền miên của con người trước những biến động không ngừng nghỉ. Sự lo âu không còn là trạng thái tâm lý hiếm gặp, mà đã trở thành cảm xúc phổ biến, gần như mặc định trong xã hội hiện đại – nơi thông tin tràn ngập, biến cố dồn dập, và tương lai ngày càng khó lường. Chính vì vậy, việc hiểu rõ cảm xúc của mình, làm chủ trạng thái tâm lý và rèn luyện trí tuệ cảm xúc (emotional intelligence) là điều tối quan trọng để có thể thích nghi, đứng vững và tiến xa.

Điều đầu tiên cần làm là thừa nhận và nhận diện rõ cảm xúc lo âu của bản thân. Thay vì phủ nhận hay cố gắng đè nén nỗi sợ, hãy dừng lại và tự hỏi: Mình đang lo điều gì? Lo vì thiếu thông tin, vì mất kiểm soát, hay vì sợ thất bại? Việc làm rõ nguồn gốc của nỗi lo giúp ta ngắt kết nối khỏi trạng thái hoảng loạn mơ hồ và bước vào vùng kiểm soát. Không phải nỗi sợ nào cũng có thể xua tan, nhưng nỗi sợ càng được gọi tên chính xác thì càng bớt ảnh hưởng tiêu cực lên hành vi và quyết định của ta. Đây là bước khởi đầu của tự nhận thức cảm xúc – nền tảng quan trọng của trí tuệ cảm xúc.

Một yếu tố không thể thiếu để giảm thiểu lo âu chính là môi trường an toàn tâm lý – nơi mà con người cảm thấy được lắng nghe, được phép chia sẻ mà không sợ bị đánh giá hay chỉ trích. Trong gia đình, nơi làm việc hay cộng đồng, nếu mỗi cá nhân đều cảm thấy được chấp nhận khi thể hiện cảm xúc thật, họ sẽ không phải gồng mình chịu đựng, và có thể cùng nhau xây dựng một tập thể khỏe mạnh hơn. Những lãnh đạo thấu cảm, những đồng nghiệp biết lắng nghe, những không gian tôn trọng cảm xúc cá nhân chính là “lá chắn” giúp giảm tải áp lực tâm lý và tăng sức bền tinh thần của mỗi người trong thời đại bất ổn.

Tuy nhiên, để không bị cảm xúc cuốn đi, mỗi người cần rèn luyện kỹ năng tách biệt cảm xúc khỏi hành vi. Điều đó không có nghĩa là gạt bỏ cảm xúc, mà là biết sử dụng cảm xúc như một nguồn lực thay vì để nó chi phối. Khi lo lắng xuất hiện, thay vì để nó dẫn dắt suy nghĩ theo hướng tiêu cực, hãy chuyển hóa nó thành động lực để hành động cụ thể: chuẩn bị tốt hơn, lên kế hoạch kỹ hơn, hay tìm đến những người có thể hỗ trợ. Hãy tập trung vào những gì ta có thể kiểm soát – từ nhịp thở, giấc ngủ, việc học tập đến những mối quan hệ lành mạnh. Trong thế giới đầy những yếu tố ngoài tầm tay, khả năng điều chỉnh hành vi dựa trên thứ mình có thể làm chủ chính là sức mạnh cốt lõi để giữ sự cân bằng.

Trí tuệ cảm xúc không phải là một đặc điểm bẩm sinh, mà là một năng lực có thể rèn luyện qua thời gian. Người có trí tuệ cảm xúc cao không chỉ kiểm soát được tâm trạng của chính mình, mà còn thấu hiểu, đồng cảm và tác động tích cực đến cảm xúc của người khác. Trong bối cảnh BANI, nơi mà sự hoang mang có thể lan truyền nhanh như một loại “virus tâm lý”, thì khả năng lan tỏa sự điềm tĩnh, sự rõ ràng và lòng trắc ẩn càng trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

Tóm lại, cảm giác lo âu là điều khó tránh khỏi trong một thế giới mong manh và khó dự đoán. Nhưng thay vì để nỗi lo nhấn chìm, mỗi chúng ta cần học cách quan sát cảm xúc của mình một cách khách quan, tìm kiếm không gian an toàn để được chia sẻ và rèn luyện khả năng kiểm soát nội tâm. Anxious không biến mất – nhưng chúng ta có thể sống cùng nó một cách lành mạnh và vững vàng hơn.

3. Với Non‑Linear: học cách thích ứng nhanh

Trong thời kỳ BANI, yếu tố “Non‑Linear” – hay phi tuyến tính – chỉ ra rằng thế giới không còn vận hành theo một trật tự ổn định và dễ đoán như trước. Những mối quan hệ giữa nguyên nhân và kết quả giờ đây trở nên mờ nhạt, thậm chí ngắt quãng. Một quyết định nhỏ ngày hôm nay có thể dẫn đến những hệ quả ngoài mong đợi hàng năm sau, và ngược lại, những nỗ lực lớn lao có khi lại không tạo ra ảnh hưởng tức thì nào. Trong bối cảnh đó, sự thành công không còn thuộc về những người đi nhanh nhất, mà thuộc về những ai linh hoạt, điều chỉnh nhanh và thích ứng kịp thời.

Cách tiếp cận truyền thống – lập kế hoạch dài hạn và kỳ vọng mọi thứ diễn ra đúng lộ trình – ngày càng trở nên thiếu thực tiễn. Thay vào đó, việc chia nhỏ các mục tiêu thành từng giai đoạn ngắn, kiểm tra định kỳ và sẵn sàng điều chỉnh theo tình hình thực tế là điều tối quan trọng. Mô hình hành động theo sprint (chu kỳ ngắn) trong quản lý dự án agile chính là ví dụ điển hình cho tư duy này: luôn có phản hồi, luôn cải tiến, và không ngừng điều hướng để thích nghi. Trong một môi trường nhiều biến động, kế hoạch không phải là thứ để cố bảo vệ, mà là nền tảng để linh hoạt thay đổi.

Song song với đó, khuyến khích thử nghiệm nhỏ và học từ sai lầm là một cách để “miễn dịch” với những khủng hoảng lớn. Việc tạo ra không gian an toàn để thử và sai, để đội ngũ dám đề xuất, dám triển khai ý tưởng mới dù chưa chắc thành công, sẽ giúp tổ chức tích lũy kiến thức thực tế và ngày càng tinh gọn hơn trong cách vận hành. Một thất bại nhỏ – nếu được học đúng cách – có thể là tài sản quý giá giúp tránh một thất bại lớn sau này. Đó là lý do vì sao văn hoá thử nghiệm (experimentation) và phản tư (retrospective) cần được nuôi dưỡng thường xuyên trong môi trường làm việc hiện đại.

Cuối cùng, để thực sự sống sót và phát triển trong thế giới phi tuyến tính, tư duy sáng tạo và năng lực linh động là những vũ khí không thể thiếu. Khi các mô hình cũ mất tác dụng, thì chỉ những người sẵn sàng suy nghĩ khác đi, dám thoát khỏi lối mòn, và phản ứng nhanh trước các tình huống bất ngờ mới có thể nắm bắt cơ hội. Điều đó không chỉ đòi hỏi kỹ năng, mà còn đòi hỏi một tinh thần sẵn sàng học hỏi, một tổ chức sẵn sàng trao quyền, và một đội ngũ có khả năng tự vận hành trong điều kiện không chắc chắn.

Thế giới phi tuyến không phải là một mê cung bất tận nếu bạn có đủ sự uyển chuyển để tìm đường. Trong thời đại mà mọi thứ thay đổi nhanh và không theo logic quen thuộc, việc duy trì một tâm thế mở, một cấu trúc linh hoạt, và một thái độ luôn sẵn sàng thích ứng sẽ là chìa khoá để tiến xa hơn, thay vì đứng yên chờ đợi sự chắc chắn không bao giờ đến.

4. Với Incomprehensible: tăng độ nhạy, minh bạch trong giao tiếp

Khi nhắc đến “Incomprehensible” – khó hiểu, khó lý giải – trong thời kỳ BANI, chúng ta không chỉ nói đến sự phức tạp của thế giới, mà còn là cảm giác mơ hồ, nhiễu loạn và bất lực khi mọi thứ dường như không còn tuân theo một logic rõ ràng. Các sự kiện diễn ra không chỉ bất ngờ mà còn không thể diễn giải trọn vẹn, khiến con người dễ rơi vào tình trạng mất phương hướng. Trong một môi trường như vậy, năng lực phán đoán nhanh nhạy và sự minh bạch trong truyền thông không chỉ quan trọng, mà còn mang tính sống còn.

Đầu tiên, trong một biển thông tin hỗn loạn, việc chọn lọc các nguồn tin đáng tin cậy và xây dựng mạng lưới phản hồi nhanh là bước nền tảng giúp tổ chức giữ được cái đầu lạnh và khả năng đưa ra quyết định hợp lý. Không phải mọi dữ liệu đều có giá trị như nhau. Việc ngập chìm trong thông tin mà thiếu bộ lọc sẽ chỉ làm suy giảm khả năng suy nghĩ và phản ứng kịp thời. Do đó, các cá nhân và tổ chức cần hình thành một “la bàn thông tin” – gồm những nguồn có kiểm chứng, những chuyên gia đáng tin và một cơ chế phản hồi giúp cập nhật và hành động theo thời gian thực.

Khi bước vào những giai đoạn đầy biến động, việc chia sẻ công khai và kịp thời các thông tin dù chưa hoàn chỉnh cũng đóng vai trò duy trì lòng tin. Đừng đợi mọi thứ rõ ràng rồi mới nói – bởi trong thời kỳ BANI, rất hiếm khi bạn có một bức tranh đầy đủ. Thay vào đó, hãy rõ ràng về ba điều cơ bản: chuyện gì đang diễn ra (What?), vì sao lại như vậy (Why?), và khi nào sẽ có cập nhật tiếp theo (When?). Chỉ với một vài câu trả lời đơn giản, đội ngũ của bạn sẽ cảm thấy an tâm hơn vì biết rằng họ không bị bỏ lại trong bóng tối.

Quan trọng hơn, sự minh bạch cần được duy trì ngay cả khi chưa có câu trả lời trọn vẹn. Một thông điệp rõ ràng, nhất quán – như “Chúng tôi chưa có giải pháp dứt điểm, nhưng đây là các bước chúng tôi đang thực hiện và lý do của chúng” – sẽ giúp xây dựng lòng tin lâu dài. Thời kỳ BANI không đòi hỏi nhà lãnh đạo phải biết hết mọi thứ, nhưng họ cần biết cách giao tiếp một cách trung thực, chủ động và mang tính xây dựng, nhất là trong các thời điểm khủng hoảng hoặc chưa chắc chắn.

Ngoài ra, để xử lý những điều khó hiểu, sự nhạy bén trong trực giác và khả năng quan sát ngầm cũng là kỹ năng quan trọng cần rèn luyện. Không phải lúc nào dữ liệu cũng cho ra câu trả lời, nhưng nếu bạn biết lắng nghe kỹ hơn – từ cảm xúc của đội ngũ, từ xu hướng trong hành vi thị trường, hoặc thậm chí từ những tín hiệu “nhỏ nhưng khác thường” – bạn có thể tiên đoán và phản ứng trước khi khủng hoảng xảy ra. Trong một thế giới khó hiểu, người nhạy bén chính là người có lợi thế.

Thời kỳ khó lý giải không buộc bạn phải hiểu hết, nhưng đòi hỏi bạn phải phản ứng với sự rõ ràng và chính trực. Trong lúc mọi thứ mù mờ và hỗn loạn, minh bạch trong truyền thông, tinh thần cởi mở, và khả năng phân tích sắc bén sẽ giúp bạn và tổ chức của mình giữ được sự ổn định giữa những làn sóng bất định.

Ứng dụng BANI cho doanh nghiệp và cá nhân

Trong thời kỳ BANI, người lãnh đạo hiệu quả phải luôn có: resilience (sức chịu đựng), emotional awareness (nhận thức cảm xúc bản thân), adaptability (khả năng thích ứng), và foresight (dự báo tương lai). Họ cũng cần tạo không gian tâm lý an toàn để cả đội có thể chia sẻ ý tưởng, học hỏi từ sai lầm, đồng thời khuyến khích tinh thần đổi mới giữa hỗn loạn.

Từ cấp lãnh đạo đến nhân viên, mọi người cần nhìn nhận BANI không chỉ là mô hình để giải thích mà là lăng kính để hành động: ứng phó khủng hoảng, phát triển kỹ năng mềm, xây dựng kết nối con người và khai thác phản hồi liên tục từ môi trường.

Tóm lại:

Thời kỳ BANI là gì? BANI không phải là quan điểm tiêu cực, mà là cách để hiểu rõ hơn bối cảnh hiện tại: một thế giới chuyển động nhanh đến mức mong manh, nhiều lo lắng, không thể dự đoán và khó hiểu. Nhưng từ mô hình đó, chúng ta học được cách sống linh hoạt, tỉnh táo và bền bỉ hơn: không mù quáng đi tìm ổn định, mà chủ động xây dựng khả năng thích ứng, nuôi dưỡng cảm xúc, điều chỉnh kế hoạch khi mọi thứ đổi thay.

Nếu bạn từng trải qua cảm giác bất an giữa biến động, khung BANI chính là "bản đồ" để giúp bạn hiểu rõ hơn bối cảnh, chuẩn bị kỹ hơn phản ứng, và vững vàng hơn trước những thách thức không thể đoán trước.